Βιβλιοπαρουσίαση:
«Σαντορίνη» του Σωτήρη Αλ. Καζάκη
«Σαντορίνη» του Σωτήρη Αλ. Καζάκη
(εκδόσεις Τετρακτύς) [1]
Διάβασα τη «Σαντορίνη» πριν ακόμα πάρει το δρόμο για το τυπογραφείο. Οι στίχοι μου φάνηκαν από την πρώτη στιγμή ανεξάντλητοι. Δεν εξέτασα το ποίημα ποτέ ως κριτικός. Δεν θα μπορούσα άλλωστε. Αυτό που με ενδιέφερε ήταν να ερευνήσω την εμπειρία του δημιουργού, κυρίως όμως να διαγνώσω πώς έφτασε σε αυτούς τους στίχους, πώς τους κατέκτησε. Ήξερα από την αρχή ότι προσπαθούσα να προσεγγίσω κάτι σαν δίχτυ, που είχε αιχμαλωτίσει εικόνες, ιδέες και λέξεις, οι οποίες από μόνες τους ξεκίνησαν ως μαγικές και επαναμαγεύθηκαν από την ποίηση, την οποία ένιωσα εξ αρχής ως αληθινή.
Η «Σαντορίνη» για μένα ήταν αυτό που αποκάλεσε ο Coleridge «εκούσια και εσωτερική αναστολή της δυσπιστίας». Της δυσπιστίας για κάτι που δεν γνωρίζω, αλλά νιώθω εσωτερικά, γιατί θεωρώ ότι το ίδιο είναι εσωτερικό.
Επομένως, θα ήθελα κατ’ αρχήν να σας προετοιμάσω για το τι πρέπει να περιμένετε –ή μάλλον- για το τι δεν πρέπει να περιμένετε από μένα. Αν υπήρχε τίτλος θα έπρεπε να είναι κάπως έτσι «Εσωτερισμός και Ποίηση» ή ορθότερα «Το αίνιγμα του εσωτερισμού στην ποίηση με γνώμονα την ποιητική σύνθεση ‘Σαντορίνη’». Δώστε έμφαση στη λέξη αίνιγμα. Αυτό προκειμένου να σκεφτείτε πώς το αίνιγμα είναι σημαντικό για τον μη ειδικό. Γιατί; Διότι, ό,τι και να σας πω θα σας αφήσω με αινίγματα που δεν μπορώ να λύσω. Δεν έχω αποκαλύψεις να προσφέρω. Αυτό που –κατά τη γνώμη μου- έχει σημασία στην ποίηση είναι η απόλαυση. Παρά ταύτα, θα προσπαθήσω «τ’ Ωραίο και το Τρομερό να κοινωνήσω».
1. Η σχέση μεταξύ λογοτεχνίας και εσωτερισμού είναι παγκόσμια. Ο σύνδεσμος που υπάρχει ανάμεσα στην έλξη που νιώθει ο άνθρωπος για το μυστηριώδες/το εσωτερικό και την ανάγκη να χειριστεί δημιουργικά τη γλώσσα, προφανώς σφυρηλατήθηκε από τη στιγμή που σχηματίστηκε η πρώτη ανθρώπινη λέξη. Άλλωστε, πρώτοι οι συγγραφείς των ιερών κειμένων είχαν πιστέψει ότι η γνώση αποκαλύπτεται διά της τέχνης. Η Βίβλος, επί παραδείγματι, είναι γεμάτη από περίπλοκες διασυνδέσεις μεταξύ λόγου και εσωτερισμού. Λόγος και εσωτερισμός. Ας είναι οι δύο αυτές λέξεις οι απαρχή των σκέψεών μας.
«Λόγος να πνεύσει ο ισχυρός ο εν αρχή, ο νυν και αεί». Λόγος. Πρόκειται για λέξη, για σύμβολο, για σημείο. Σημαίνει περισσότερα από όσα φαίνεται να συμβολίζει –μπορεί να είναι μυστικός, απατηλός, συνωμοτικός. Έτσι, είναι ο λόγος στα έργα του Goethe, του Lessing, του Burns, του Pushkin, του Kipling. Η ευρεία εσωτερική τους παιδεία, σαφώς και δεν είναι τυχαία. Ως ποιητές σαγηνεύονται από την εσωτερική ατραπό που κρύβεται από τη λογική της φανερά δομημένης ζωής. Άλλωστε, σε κάθε μορφής πολιτισμό τα όποια κοινωνικά, πολιτικά και θρησκευτικά εμπόδια ήταν αυτά που οδήγησαν τα δημιουργικά πνεύματα να αναζητήσουν μία μορφής διέξοδο χρησιμοποιώντας πλάγια λογοτεχνικά μέσα. Στην ιστορία της διανόησης τα θέλγητρα της ποιητικής – λογοτεχνική παραγωγής δεν μπορούν να ξεμπλεχθούν από τον δεσμό της εσωτερικής παράδοσης –δηλαδή την πνευματική ενασχόληση κάθε σκεπτόμενου ανθρώπου με το μύθο, τον θρύλο, το άρρητο και το μυστικό. Η σχέση είναι αμφίδρομη. Από τον Μεσαίωνα μεγάλοι φιλόσοφοι της εσωτερικής παράδοσης υπήρξαν γόνιμοι συγγραφείς και ποιητές.
Η τάση αυτή διογκώνεται με το κίνημα του Ρομαντισμού. Η ρομαντική ιδέα –επανάσταση, ελευθερία, δικαιοσύνη, αδελφότητα- επέτεινε τη χρήση της εσωτερικής γλώσσας στη λογοτεχνία και την ποίηση. Έννοιες όπως το ιερό και το βέβηλο, η Φύση, η ψυχή, το Σύμπαν και οι απορρέοντες μυστικοί νόμοι συνδυάστηκαν με έννοιες της εσωτερικής συμβολικής, του θρησκευτικού μυστικισμού, αυτό που με τα λόγια του V.A. Zhukovsky (1783-1852) ονομάζουμε «ποίηση της φαντασίας, της ψυχής και της καρδιάς». Η επιλογή λέξεων που παραπέμπουν σε αλληγορίες και συμβολισμούς, η εικονοπλασία που βασίζεται στη δύναμη των Μύθων, και οι τολμηρές αναφορές σε σκέψεις μύχιες και εσωτερικές έφεραν τη δύναμη της εσωτερικής παράδοσης στην λογοτεχνική και ποιητική γραφή. Πολύ οικεία είναι όλα αυτά στη «Σαντορίνη». Η ποιητική σύνθεση προϋποθέτει ψυχή και καρδιά όταν αναφέρεται στο «δράμα του Δημιουργού»: «η που γεννάει Ομορφιά, δίψα Του είναι και ερημιά, είναι ο Κόσμος που ζητά να λάβει αντί θανάτου». Αναφέρεται στο συμπαντικό Νόμο μέσα από το «άγιο πάθος», τη «μυστηριώδη νύχτα», «τη Σελήνη» και τον «σπινθήρα της ζωής». Εσωτερική επανάμνηση της ψυχής που «εγείρεται και γρηγορεί».
2. Εμείς; Αναπόδραστα, κατανοούμε και συγκρίνουμε. Και επειδή τα υπό σύγκριση μεγέθη δεν είναι του ιδίου είδους, η απόφανση δεν είναι πάντα λογικής κατηγορίας και δεν ανήκει στην οριστική έγκλιση της Επιστήμης. Εκεί βρίσκεται η Ποίηση, ως υπέρβαση των διλημμάτων της Λογικής, η οποία μετουσιώνεται ως πολυδιάστατη –ας μου επιτραπεί- ηδονική μεταβλητή, δηλαδή αισθητική ικανοποίηση και προσωπική απόλαυση. Ο σύγχρονος στοχασμός οφείλει να εμπεριέχει την Ποίηση, προκειμένου να υποστηρίζει την Ολβιότητα. Διότι έτσι είναι καμωμένος ο Άνθρωπος! Χρειάζεται και την Παράδοση και την Παιδεία να του προσφέρουν τη σχετική εσωτερική εμπειρία που ζητά η ψυχή του.
Χρειάζεται, όμως και την εσωτερική οδό, η οποία ασκεί σημαντική επίδραση σε όλες τις μορφές σκέψης και τις εκδηλώσεις της: καλλιτεχνικές, λογοτεχνικές, φιλοσοφικές. Στο γενικό επίπεδο της Τέχνης και του Λόγου, γίνεται αντιληπτό πως η εσωτερική οδός -εσώτατη και συγκινησιακή επικοινωνία με το τέλειο- μπορεί και πρέπει να είναι ο τρόπος πραγμάτωσης του ωραίου. Εφ’ όσον ο εσωτερισμός προτίθεται να προσκομίσει την γνώση μέσω μιας έλλαμψης του Πνεύματος, η σκέψη του κινείται μέσα στον κόσμο των συμβόλων και των αναλογιών. Στη συνέχεια, τείνει -πολύ φυσικά- να καταφύγει στην τέχνη, ως μέσο έκφρασης. «Γίνεται έτσι βράχου άνθος, νύχτα μυστηριώδης, σάρκας ποίημα, σπινθήρας ζωής, θέρμη πόθου και πάθος».
Σήμερα; Η επιστήμη, αυτή που σήμερα τείνει να περικλείσει τον κόσμο μέσα σε έναν μαθηματικό τύπο, φανέρωσε την ανάγκη επαναφοράς σε ισχύ αυτής της θεμελιώδους αρχής του ερμητισμού και του εσωτερισμού: της Ενότητας. -Να τη πάλι η Ποίηση- Το πάν βρίσκεται μέσα στο παν. Λέγει ο ποιητής: «σπουδάζω το Κακό και το Καλό και βρίσκω ακατέργαστο Θεό». Και ταυτόχρονα μας φανερώνει πως η ζωή αποτελεί μια κατάσταση προοδευτικής πολυπλοκότητας, αλλά και αύξοντα ψυχισμού στη «μετέωρη ύπαρξή μας». Εδώ ταιριάζει η Ποίηση και η εξ αυτής Δημιουργία. Και πράγματι, η δημιουργία έχει μέσα της κάτι το συνειδητό, αλλά και κάτι το ασυνείδητο. Ένα ποίημα δεν γράφεται «εκ προμελέτης». Όπως το ίδιο το σύμπαν, μηχανισμός δυναμικός και σε συνεχή εξέλιξη, η Ποίηση δεν εκφράζει τίποτε περισσότερο ή λιγότερο από την απελευθέρωση της Δημιουργίας της συνείδησης και την πορεία του πνεύματος. Και όπως το σύμπαν, μέσω της δικής του εσωτερικής πορείας, έτσι και η Ποιητική Αρχή αποκαλύπτεται με τον πιο τέλειο τρόπο στον Άνθρωπο, ύψιστο σημείο και κορωνίδα της εξέλιξης. Εδώ έγκειται και η προσπάθεια του ποιητή, η αποδοχή της τέχνης του οποίου προϋποθέτει έναν αναγνώστη που σκέφτηκε τα όσα επιτάσσει η εσωτερική οδός, που εβίωσε εντατικά τη συμβολική και αλληγορική ζωή και «υπέφερε» πολύ προκειμένου να την κατανοήσει βαθιά. Του ποιητή που φαίνεται ότι με πάθος αγγίζει τον επιζητούμενο αλληγορικό οκουμενισμό και ανθρωπισμό. Η ποίησή του μπορεί, λοιπόν, να θεωρηθεί σαν ένα «πέταγμα» προς υπερβατικούς σκοπούς, είναι ένας ποιητικός νόμος του σύμπαντος κατά το γίγνεσθαι του, η ποίηση προς μίαν ανώτερη τάξη και αρμονία. Προς έναν «Κόσμο κραταιό». Προς μία «πορεία αφανή» που μας οδηγεί «κατά την Πηγή, την Μήτρα του Παντός, τη Σωτηρία» .
Στη «Σαντορίνη» αυτός ο Συμπαντικός Νόμος και ό,τι μέσα του κρύβει, είναι το εφαλτήριο του Ποιητή που οιστρηλατεί η εσωτερική οδός. Αυτή είναι και η μοναδικότητα της αυθεντίας της Ποίησής του. Όπως, κάθε αυθεντικός δημιουργός εκπροσωπεί την ψυχική και πνευματική κατάσταση της ουσίας της ύπαρξης και αναδεικνύει την ένταση, τη διαίσθηση, την παρατήρηση και τη φαντασία που έχει μέσα του. Και ό,τι είδε, έγινε «Γραφή ‘γέγονεν’ και ‘θα γίνει’».
3. Αναρωτιέμαι! Είναι η «Σαντορίνη» εσωτερική; Αναρωτιέμαι! Η εσωτερική άποψη μπορεί να γίνει κατανοητή μόνον από μια διάνοια που είναι εξοικειωμένη με την εσωτερική συσχέτιση των αιτίων και προηγείται κάθε εμπειρίας ή όχι; Πιστεύω προς όχι. Ο εσωτερισμός είναι το ιδιάζον μέσο προσπέλασης της γνώσης των παγκόσμιων αρχών της Φύσης. Εδώ αρχίζει μια περιοχή όπου δεν υπάρχουν πια αντιθέσεις, ούτε συγκρούσεις, ούτε συμπληρώματα, διότι η διάνοια γίνεται μέσον έκφρασης που δεν αρνείται κανενός είδους πραγματικότητα, αλλά υποτάσσει τα πάντα με την εσωτερική της δύναμη. Έτσι, δημιουργώντας ένα γεφύρι ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, η εσωτερική άποψη, ο (εσωτερικός) συμβολισμός επιτρέπει να καταστεί αισθητή κάθε νοητή έννοια. Υπό αυτή την έννοια η ποιητική σύνθεση του Σωτήρη Καζάκη είναι –για μένα τουλάχιστον- εσωτερική, αλλά και προσιτή στον καθένα.
Μοιραία θα ρωτήσετε: έχει ο εσωτερισμός ιδιαίτερο λεξιλόγιο; Προφανώς όχι, γιατί αν είχε δεν θα ήταν εσωτερισμός. Αποδίδει, όμως, μιαν ιδιαίτερη σημασία στα σύμβολα. Η επιστήμη των συμβόλων στηρίζεται στην αρμονία η οποία είναι απαραίτητη για τη διατήρηση ενός Κόσμου, όπου κάθε τμήμα ανταποκρίνεται στο σύνολο και το εκφράζει. Έτσι, το μέρος συμβολίζει την ολότητα, το κατώτερο μαρτυρεί για το ανώτερο και το γνωστό αντικαθιστά το άγνωστο. Ο εσωτερικός συμβολισμός δεν είναι αυθαίρετος. Αναπηδά από τη φύση, η οποία μπορεί να εκληφθεί ως σύμβολο μιας ανώτερης πραγματικότητας. Ο Κόσμος, έτσι, φαίνεται ως η γλώσσα με την οποία το Άπειρο Πνεύμα μιλά στα πεπερασμένα πνεύματα.
4. Υπάρχει και κάτι ακόμα στο οποίο θέλω να αναφερθώ, έστω και ακροθιγώς σχετικά με τον συμβολισμό. Ο συμβολισμός είναι το κλειδί που ανοίγει τα μυστικά, ο μίτος της Αριάδνης. Μέσω των συμβόλων σκεφτόμαστε, ονειρευόμαστε, υπάρχουμε, αισθανόμαστε την αναλογία των φυσικών και ψυχικών νόμων. Αντιλαμβανόμαστε ότι κάθε εκδήλωση είναι ένα σύμβολο του δημιουργού και της αιτίας της. Έτσι, ο συμβολισμός δεν είναι μόνον η ποιητική φαντασία ή μια ιδιότητα που προστίθεται στα πράγματα. Αποτελεί ένα σώμα με την ίδια την πραγματικότητα, την οποία προσπαθεί να εκφράσει αναζητώντας τα πιο ουσιαστικά και κρυφά στοιχεία της. Ο συμβολισμός δεν είναι παρά μια ιδιαίτερη περίπτωση της επιστήμης του ρυθμού, μια δημιουργική – ποιητική ενέργεια από την οποία προέρχονται οι άλλες εκδηλώσεις που βλέπουμε, που ακούμε και βιώνουμε.
«Άνεμοι ακοίμητοι την Σιωπή σας λύστε, φυσήξτε ρήματα αστρικά, που σας ψιθύρισαν τα Όρη και ακονίστε Κεραυνούς και θύελλες χτενίστε…..»
Πολλές φορές διάβαζα βιβλία και είχα το άβολο συναίσθημα ότι διάβαζα τα έργα αστρονόμων που δεν κοίταξαν ποτέ τους τα άστρα. Η ποίηση είναι ζωή και είμαι σίγουρος ότι η ζωή είναι φτιαγμένη από ποίηση. Αυτή η διπλή διάσταση από μόνη της είναι εσωτερική. Άλλωστε, οι λέξεις μπορούν να γίνουν είτε πρωτογενές υλικό για τον ποιητή (στείρες και άκαμπτες) είτε να γίνουν σύμβολα που αποδίδουν εικόνες εσωτερικές και πολυσήμαντες.
«Να σηκωθούνε τα Νερά και ο Ήλιος χωρίς λέπια και όλα τα Πλάσματα της Γης που σβήσαμε να βγούνε, να λάμψει ο κόσμος σα Φωτιά κι αν έχει έλεος για μας στην που μαυρίζουμε Αγκαλιά να κυοφορηθούμε.»
Κλείνω, χρησιμοποιώντας τα λόγια του R.L. Stevenson: «η ποίηση προσπαθεί να πάρει ένα σύνολο κοινών νομισμάτων και να το μετατρέψει σε μαγικά». Ας επιχειρήσουμε να υποψιασθούμε αυτή τη μαγεία των λέξεων, ας εκδηλώσουμε ότι ανεκδήλωτο προστάζει η συνείδησή μας. Ίσως, τότε, το πιστεύω του ποιητή να καλύψει τις εσωτερικές μας ανάγκες. Ίσως, τότε η ψυχή μας ως αναγνώστες να απολαύσει περισσότερο το έργο που απλόχερα του προσφέρει ο Δημιουργός.
[1] Το κείμενο αποτελεί το κύριο μέρος της εισήγησης του γράφοντος στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής «Σαντορίνη» στο Ξενοδοχείο «Τitania» τον Οκτώβριο του 2008
